Σε ποια ηλικία αρχίσατε να μαθαίνετε την τέχνη του λιθοξόου ποιος ήταν ο μάστορας δίπλα στον οποίο μάθατε και πόσο σας δυσκόλεψε ;

Ξεκίνησα να δουλεύω σαν χτίστης της πέτρας από πολύ μικρή ηλικία και έτσι στα δεκαοκτώ μου χρόνια ήμουν επαγγελματίας πετράς! Όταν ήμουνα μικρό παιδί και γύρναγα από το σχολείο, αν έβλεπα να χτίζουν πήγαινα κι εγώ να βοηθήσω, για να δω τη δουλειά. Όταν σταμάτησα το σχολείο, έφυγα και πήγα στα κοπάδια, εκεί όμως έχτιζα με τον πατέρα μου μάντρες, καλύβες και μάθαινα, γι’ αυτό μπήκα νωρίς στη δουλειά. Δεν συνεργάστηκα με πολλούς μαστόρους, απλά πήγαινα και ρωτούσα και μάθαινα τα μυστικά της δουλειάς. Πολλά τα έμαθα μόνος μου επάνω στην πράξη. Το επάγγελμα του λιθοξόου διαφέρει από του κτίστη. Εγώ λιθοξόος έγινα 35 χρονών. Είχα φτιάξει τόσα έργα! Λιθοξόος σημαίνει ότι παίρνεις μια άμορφη μάζα πέτρας και της δίνει μορφή, την αλλάζεις! Ο χτίστης δεν μπορεί να την αλλάξει. Θέλεις άλλα εργαλεία. Θέλεις άλλο τρόπο. Με άλλα εργαλεία κάνεις το λάξεμα της πέτρας και γράφεις γράμματα και με άλλα χτίζεις το σπίτι. Με άλλα πελεκάς τα αγκωνάρια και με άλλα φτιάχνεις τις καμάρες. Κάθε δουλειά και κάθε εποχή έχει τα δικά της εργαλεία. Το 1800 αλλιώς δουλεύανε την πέτρα κι αλλιώς σήμερα. Τότε υπήρχε ο κτίστης και υπήρχε και ο λιθοξόος, που τότε τον λέγανε πελεκάνο. Από τότε έως σήμερα κάποια εργαλεία δεν χρησιμοποιούνται πια. Τότε υπήρχαν τα μπουλούκια με τους πετράδες που κατεβαίνανε από την ορεινή Αρκαδία. Αυτοί φτιάξαν τα χωριά μας. Αυτοί ήταν 8-10 άτομα και είχε ο καθένας την ειδικότητα του. Κατέβαιναν με τα παιδιά τους πάνω σε μουλάρια και γαϊδούρια.

Πόσες κατηγορίες λιθοξόων υπάρχουν; Πώς ονομάζονται; Εσείς σε τι ειδικευόσασταν;

Πρώτη ειδικότητα ήταν ο Νταμαρτζής, αυτός που έπρεπε να πάει στο βουνό και να βρει την κατάλληλη πέτρα, για να χτίσει το σπίτι. Αυτός ήξερε να εξορύξει την πέτρα. Μαζί του πήγαιναν 5-6 παιδιά, τα μαστορόπουλα, 12-13 ετών, με τα μουλάρια, για να βοηθήσουν στη μεταφορά της πέτρας. Πολλά παιδιά σταματούσαν το σχολείο και δούλευαν εκείνη στην εποχή, για να φάνε μια μπουκιά ψωμί, ιδιαίτερα από της φτωχές περιοχές. Έτσι ήρθαν και πολλά παιδιά από τη Γορτυνία.

Δεύτερος ήταν ο Λιθοξόος – ο Πελεκάνος, αυτός έφτιαχνε τα αγκωνάρια και πελέκαγε την πέτρα. Δεν έχουν όμως όλα τα σπίτια αγκωνάρια. Μόνο αν το αφεντικό ζητούσε και αν μπορούσε να τα πληρώσει… Τότε χτίζανε συνήθως τέσσερις χτίστες, δύο μέσα και δύο έξω. Τότε δουλεύανε με τον πήχη και όχι με το μέτρο. Μετά βγήκε το μέτρο. Ούτε τα κιλά ξέραμε, αλλά τις οκάδες…

Στο μπουλούκι υπήρχε επίσης και ο πρωτομάστορας, αυτός ήξερε τα πιο πολλά και έβγαζε ακόμη και το σχέδιο του σπιτιού, για να βάλει μέσα τον νοικοκύρη και να φτιάξει δηλαδή ένα σπίτι λειτουργικό και στέρεο, γιατί τότε δεν υπήρχε μηχανικός. Τότε κοίταζε ο καθένας τα οικονομικά του και άμα περνάγανε οι μαστόροι φτιάχνανε το σπίτι. Έβρισκαν τον μάστορα, του έδειχναν που ήθελαν να φτιάξουν το σπίτι και αυτός μέτραγε και έριχνε τα σχέδια, ανάλογα με το χώρο. Υπολόγιζε πόσες πήχες θα βγει, που θα βάλει τα παράθυρα, που θα χτίσει την κατρουλήθρα(τουαλέτα) που τότε τη χτίζανε έξω από το σπίτι…

Ο πρωτομάστορας ήταν αυτός που αναλάμβανε και γεφύρια και εκκλησίες και έπρεπε να μπορεί να κάνει το καλύτερο. Η δική μας η εκκλησία, ο Αγιο-Νικόλας είχε μηχανικό, γιατί όταν φτιάχτηκε υπήρχαν μηχανικοί. Παλιότερα όμως δεν υπήρχαν.

Εγώ ήμουνα λιθοξόος(πελεκάνος) κι ήξερα να χτίζω ένα σπίτι, όπως ήταν τα συνηθισμένα σπίτια εκείνης της εποχής. Κάποτε όμως, στα χρόνια μετά τον πόλεμο δεν υπήρχανε λεφτά, οπότε και μειώθηκε η ποιότητα της δουλειάς. Στα χρόνια της κατοχής οι μαστόροι πληρώνονταν με σιτάρι και κούκλα(καλαμπόκι). Ερχόντουσαν, δουλεύανε, φόρτωναν τα μουλάρια τους και γυρνάγανε στις οικογένειές τους. Εκείνη την εποχή κανένας δεν είχε λεφτά. Μόνο όσοι είχανε αραποσίτι και σιτάρι μπορούσαν να φτιάξουνε σπίτι.

Μετά άλλαξε η εποχή και ήρθαν τα εύκολα υλικά, το τούβλο, ο τσιμεντόλιθος και έπεσε η πέτρα. Από το 1980 και για 30 περίπου χρόνια, δουλεύτηκε πολύ η πέτρα σε όλη την Ελλάδα, δυστυχώς όμως με τέτοιο τρόπο, ώστε να χαθεί ένα κομμάτι της δικής μας παραδοσιακής αρχιτεκτονικής και να γίνει ζημιά. Εγώ αισθάνομαι ότι μου αλλοίωσαν τον πολιτισμό και γι’ αυτό σκάω και στεναχωριέμαι. Άρχισαν όλοι να κοιτάζουν το γρήγορο και το οικονομικό και έπαψε να τους νοιάζει η ποιότητα της δουλειάς. Συνεχίζω να διαφωνώ, όταν βλέπω πέτρα από άλλα μέρη και από άλλες χώρες στα δικά μας μνημεία. Εγώ όταν άλλαξα την πλακόστρωση μέσα στον Αγιο-Νικόλα έβαλα από το ίδιο για να μην ξεχωρίζει. Ανέβηκα κι έφτιαξα το καμπαναριό και πήρα την ευθύνη μοναχός μου κι έκανα ένα μήνα, όπου πήγαινα το κοίταζα κι έφευγα. Είχα συνείδηση κι ήξερα πόσο σημαντικό ήταν αυτό για τον τόπο μου. Ήμουν 55 χρονών και είχα κατασταλάξει στις σκέψεις μου κι είχα αποφασίσει ότι μπορώ να το κάνω. Αν ήμουνα 35 δε θα αναλάμβανα ένα τόσο σημαντικό έργο. Έχω αρνηθεί σε πολλές δουλειές, γιατί υπήρχαν φορές που διαφωνούσα με τα σχέδια των μηχανικών. Εμένα η σφραγίδα μου λέει παραδοσιακός μάστορας και αυτό πρέπει να κάνω. Εγώ μπορώ να αντιγράψω παλιά σχέδια και να τα ξαναχτίσω και να μη μπορεί κανένας να ξεχωρίσει ποιο είναι το νέο και ποιο το παλιό. Έχω κάνει έργα σε βρύσες, σε μοναστήρια που δε θα μπορούσε να κάνει άλλος. Κάποτε είχα να κάνω μια καμάρα σε ένα παλιό σπίτι στην Ανδρίτσαινα και κανένας, ούτε ο ίδιος ο ιδιοκτήτης δε μπορούσε να την ξεχωρίσει από τις υπόλοιπες που ήταν παλιές, γιατί μπορώ να αντιγράψω το σχέδιο με τέτοιο τρόπο, ώστε να φαίνεται και παλιό.

Τι προσφέρει η πέτρα ως δομικό υλικό, γιατί να την επιλέξει κάποιος για να χτίσει ένα σπίτι;

Γιατί έχει πολλά πλεονεκτήματα. Είναι ανθεκτική και έχει ζωή. Είναι όμορφη, άμα χτιστεί καλά. Το σπίτι που φτιάχνεις με πέτρα, είναι δροσερό το καλοκαίρι και ζεστό το χειμώνα, γιατί κρατάει μέσα τη θερμοκρασία. Προσφέρει δηλαδή καλύτερη μόνωση. Στην αρχή μπορεί να φαίνεται πιο ακριβή, όμως έχει τόσα πλεονεκτήματα που την κάνουν καλύτερη και οικονομικότερη. Μπορείς να χτίσεις με αυτή, ακόμη και χωρίς μπετόν και το σπίτι είναι σταθερό. Υπάρχουν παλιά σπίτια που έχουν αντέξει σε πολλούς σεισμούς και δεν έχουν πάθει τίποτα. Επιπλέον προσφέρει και ηχομόνωση.

Ποια σπίτια, κτίρια χτίσατε; Μόνο στη Ζούρτσα ή και σε άλλα μέρη;

Έχω χτίσει σε πολλά μέρη και την περισσότερη δουλειά την έχω κάνει εκτός Ζούρτσας. Σε όλα τα γύρω ορεινά χωριά. Βρύσες, σπίτια, τον Αη Θανάση, το Ιατρείο, τα σπίτια της οικογένειας και αρκετά άλλα, όπως επίσης και βρύσες, σκάλες, μάντρες, τζάκια κ.α.

Ποιο ήταν το πρώτο σας έργο;

Το πρώτο μου έργο ήταν ένα μαντρί για τα γίδια και το έχτισα όταν ήμουν 16 ετών. Μετά το εγκαταλείψαμε και αυτό γκρεμίστηκε. Έπεσε δηλαδή η στέγη του. Στη συνέχεια, το 1967 έφτιαξα το πρώτο μου σπίτι, ήμουνα τότε 18 ετών. Πρέπει εδώ να πω ότι έχω δουλέψει όλα τα υλικά, δηλαδή και τσιμεντόλιθο και τούβλο και έχω φτιάξει τα πάντα, ακόμα και φούρνους.

Ποιο ήταν το αγαπημένο σας έργο;

Όλα τα αγάπησα το ίδιο. Ίσως δύο-τρία σπίτια να διαφέρουν λίγο από τα άλλα και να τα ξεχωρίζω λίγο περισσότερο…

Πόσα χρόνια εργαστήκατε;

Εργάστηκα όλη μου τη ζωή, από τα παιδικά μου χρόνια μέχρι και σήμερα ακόμη. Δεν καινοτόμησα. Τα δικά μου έργα ήταν πιστές αντιγραφές άλλων μαστόρων. Εκείνοι καινοτόμησαν. Εγώ έπρεπε να καταφέρω να μπω στο δικό τους μυαλό, να καταλάβω τι κάνανε, με ποιον τρόπο και γιατί. Αυτό ήταν το δικό μου κατόρθωμα, να μην ξεχωρίζουν τα έργα μου από εκείνα των πρώτων μαστόρων και αυτός ήταν και ο στόχος μου. Είχα και έχω μεγάλη αγάπη για τη δουλειά μου. Με τα γράμματα και τους αριθμούς δεν τα πηγαίνω πολύ καλά. Είχα πάντα ένα δικό μου τρόπο να υπολογίζω και να καταλαβαίνω τα πράγματα. Κάποτε ένα βράδυ έφυγα στις 11 από το σπίτι και πήγα και ανέβηκα στη σκαλωσιά, γιατί φοβόμουνα ότι κάτι είχε γίνει λάθος και ήθελα να το δω, να σιγουρευτώ, για να μπορέσω να γυρίσω στο σπίτι και να κοιμηθώ ήσυχος.

Υπάρχουν διαφορές στον τρόπο επεξεργασίας της πέτρας και στο χτίσιμο τα προηγούμενα χρόνια και σήμερα;

Οι παλιότεροι χτίστες ήξεραν καλύτερα τη δουλειά και την τέχνη τους από τους σημερινούς, γιατί την ψάχνανε. Έτσι κι έκανα κι εγώ. Σήμερα, μετά από τόσα χρόνια δουλειάς, μπορώ να καταλάβω από τον τρόπο που κρατάει ένας μάστορας την πέτρα αν είναι καλός ή κακός μάστορας. Υπήρχαν φορές που δούλευαν μαζί μου 6, 7, 8 ή 9 παιδιά. Αυτό είναι πιο δύσκολο, γιατί τότε φτιάχνεις εσύ το σπίτι με τα χέρια των άλλων και πρέπει να τους πείσεις να σε υπακούσουν και να σε εμπιστευτούν, κάποιες φορές περισσότερο και από τον μηχανικό.

Τι άλλαξε τα τελευταία χρόνια και τα νέα παιδιά δεν ακολουθούν την τέχνη σας και πώς μπορεί να αλλάξει αυτό;

Η κρίση έφερε τα πάνω-κάτω. Κανείς δε μπορεί σήμερα να φτιάξει σπίτι με πέτρα. Αν υπήρχε δουλειά, θα τη μάθαιναν και τα παιδιά. Σκεφτείτε πόσοι άνθρωποι στο χωριό μας ξέρουν τη δουλειά και είναι άνεργοι. Μόνο αν λυθεί το οικονομικό, θα μάθουν τα παιδιά την τέχνη του πετρά. Το μόνο κίνητρο είναι το οικονομικό!

Θα χαρακτηρίζατε εύκολη ή δύσκολη την δουλειά σας;

Η δουλειά αυτή είναι δύσκολη και η δυσκολία είναι στη σκέψη. Το δύσκολο κομμάτι είναι όταν δεν ξέρεις, όταν δεν έχεις δοκιμάσει να φτιάξεις κάτι. Δυστυχώς είναι πολλές δουλειές που όταν τις ξεκαλουπώνουνε, πέφτουνε. Έχουν πέσει γεφύρια, εκκλησίες. Αυτό συμβαίνει όταν ο μάστορας δεν ξέρει.

Η δουλειά ήταν πάντα δύσκολη κι εγώ λέω ότι ποτέ δεν έμαθα! Εγώ που ξέρω τόσα, ακόμη βρίσκω λάθη στον εαυτό μου.

Όταν έπεσε το γεφύρι της Πλάκας, ξεκίνησα και πήγα να δω από κοντά και να καταλάβω γιατί έπεσε και πως μπορεί να φτιαχτεί και πιστεύω ότι μπορώ να το φτιάξω.

Πόσα άτομα αριθμούσε η ομάδα σας; Δουλεύετε μόνος σας ή μαζί με άλλους;

Δε μπορείς να κάνεις δουλειά μόνος σου και ανάλογα με το τι δουλειά έχεις μπορείς να κανονίσεις και πόσα άτομα θα έχεις στην ομάδα σου. Εγώ το περισσότερο που έχω δουλέψει είναι με 10 άτομα στην ομάδα μου.

Πόσο καιρό σας έπαιρνε η κατασκευή ενός κτηρίου;

Αν ξεκινήσουμε ένα σπίτι και δουλεύουμε μόνο σε αυτό, μπορούμε μέσα σε 3-4 μήνες να το έχουμε τελειώσει. Είναι δύσκολο όμως να δεσμεύσεις τους μαστόρους μόνο σε ένα έργο.

Ποια κτήρια, βρύσες, γεφύρια, εκκλησίες σας εντυπωσιάζουν και γιατί;

Από τις εκκλησίες με εντυπωσιάζει ο Άγιο-Νικόλας, γιατί είναι καλοχτισμένος. Πολλές βρύσες του χωριού, αντίγραφα από παλιές βρύσες, αλλά και πολλά σπίτια στη Ζούρτσα. Μου αρέσει ιδιαίτερα η τεχνοτροπία στα κτήρια της Ανδρίτσαινας, που είναι αρκετά διαφορετικά γιατί δουλεύτηκαν με ιταλικά σχέδια, γιατί είχαν αναπτύξει αρκετά την τέχνη τους. Στην Ελλάδα δεν το καταφέραμε αυτό, γιατί ήμασταν σκλαβωμένοι στους Τούρκους. Εμείς μετά από το 1890 αρχίσαμε να εξελίσσουμε την τέχνη μας. Μου αρέσουν επίσης πολύ και τα γεφύρια, ιδιαίτερα τα μονότοξα.

Υπάρχουν μύθοι-παραμύθια για τους παλιούς μαστόρους;

Ο πιο γνωστός μύθος, που είναι και τραγούδι, είναι το γεφύρι της Άρτας. Εγώ δεν ξέρω κάποιο άλλο. Ξέρω καλά όμως ότι εμείς οι μαστόροι είχαμε τη δική μας γλώσσα, τους δικούς μας κώδικες, για να μη μας καταλαβαίνει κανείς. Αλλάζαμε δηλαδή τη σημασία των λέξεων και από τον τρόπο που λεγόταν κάτι, άλλαζε και η σημασία τους. Πιστεύω όμως ότι υπάρχουν και κάποιοι μύθοι ως προς τα υλικά που χρησιμοποιούσαν παλιά. Δεν είμαι σίγουρος ακόμη αν χρησιμοποιούσαν αυγά παλιά. Έχω δοκιμάσει να χρησιμοποιήσω ζάχαρη στη λάσπη και ήταν στ’ αλήθεια πολύ αποτελεσματικό.

Ποιο ήταν το αγαπημένο σας τραγούδι την ώρα της δουλειάς;

Εγώ δεν έλεγα ένα τραγούδι, αλλά πολλά τραγούδια κατά τη διάρκεια της δουλειάς. Ανάλογα τη στιγμή επέλεγα και το αντίστοιχο τραγούδι. Όλα τα τραγούδια τα αγαπούσα!

Συνέντευξη του κου Θύμιου Βλάχου στον Μάριο Καζαντζή και την Θεοδώρα Κατσάμπουλα